قال الله العظيم في كتابه:
«ونَفسٍ وما سَوّيها فَالهَمها فُجُورها وتَقوايها قَد اَفلحَ مَن زَكّيها وَقَََد خابَ مَن دَسّيها.»[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
لاحول ولا قوة الا بالله العلي العظيم
درس چهارم نفس وعقل
قال الله العظيم في كتابه:
«ونَفسٍ وما سَوّيها فَالهَمها فُجُورها وتَقوايها قَد اَفلحَ مَن زَكّيها وَقَََد خابَ مَن دَسّيها.»[1]
«قسم به نفس وآن كه نفس را ساخت وتزكيه كرد ، سپس بد كاري ها وپرهيز كاري اش را به او الهام كرد. همانا كسي كه نفس را تزكيه كرد رستگار شد وآن كه تباهش كرد نوميد وزيانكار شد.»
تمام مردم روي زمين( ازهر دسته وقشري كه باشند) همواره در معرض دو دسته از شرور وآفاتند.
الف ـ عاملي که از خارج وجودشان سرچشمه مي گيرد وآنان را مقهورمي كند ، از قبيل استعمار واستثمارو زور وستم که بندگان خدا را به اسارت در آورده ، مي خواهند با حيله و نيرنگ سرمايه هاي مادي و معنوي بندگان آنان را بگيرند و با حكمراني بر آنها مسلط شوند ، تا جلوي رشد و كمال بشري را در جامعه گرفته شود.
ب ـ عاملي که ازدرون خود آدمي ناشي مي شود ؛ مانند آفاتي كه براثر هواپرستي ، خودخواهي ، جاه طلبي و ديگر سيّئات اخلاقي موجب هلاك وبردگي واسارت انسان را مي شود. اين عامل به مراتب زيانبارتر از عامل اوّلي است، لذا اوليا ي گرامي اسلام به پيروان خود آموخته اند كه بيش از توجه به شروروآفات خارجي به موانع وآفات دروني توجه داشته باشند. در اهميت تزكيه وتهذيب نفس همين بس كه قرآن رستگاري را تنها در سايه تزكيه نفس قرار داده وپيشوايان، دين جهاد با نفس راجهاد اكبر وجهاد افضل ناميده اند.
پيامبر گرامي اسلام (صلی الله علیه و آله) مي فرمايند:
«انّ افضل الجهاد من جاهد نفسه الّتي بين جنبيه»[2]
« برترين جهاد ، جهاد با هوس هاي سرکشي است که در درون سينه آدمي جاي دارد.»
ازاين بيان حقايق زيرآشکار مي شود:
1. پيوسته در درون انسان دو نيـروي متضاد درجنـگ وستيـز است وسرنوشـت انسان بستگي به پيروزي يکي از اين دو نيرو دارد.
2. اين جنگ ودرگيري جهاداکبـر ناميده شـده ؛ چون يـک جهاد ابدي وپايان ناپذيـراسـت.
3. جهاد با دشمن خارجي هرگز شکست واقعي ندارد ؛ اما در جهاد با نفس احتـمال شکست، فراوان است.
4. ممکن است براي مومن شکست در جهاد با دشمن خارجي موجب کسـبِ افتخارـ يعني شهادت ـ باشد ، اما شکست در جهاد با نفـس جز بد بختـي و شقاوت چيـز ديگري نيسـت.
5. گاهي ممکن است جهاد با دشمن خارجي براي منظـور هاي مادّي مثل جمع آوري غنائم يـا تحصيل شهرت وامثال آن صورت گيرد ولـي جهاد با نفـس فقط به منظور تحصيـل کمال انساني است و پـيـروزي درآن نشانـه تصميـم و اراده وقدرت ايـمان وبزرگي شخصيت انسان مي باشد.
6. اين جهـاد با اين که ناراحـت کننده اسـت ولي رمـز تکامـل انسـان اسـت ، زيرا تکامل معمولا نتيجه تضاد ها و کشمکش قواي نفي و اثبات (نفس و عقل ) است.
نتيجه تمام مطالب بالا اين است که ، کسي که پيروزي ظاهري پيدا مي کند اگر اسير شهوات و غرور باشد ، ديري نخواهد گذشت که دوران انحطاط وعقب افتادگي اوشروع خواهد شد. پيروزي واقعي هرکس نيز به اين است که برخويش مسلط باشد وتمايلات ظاهري اورا از راه راست منحرف نسازد ، ضمناً نسبت به وظايف اجتماعي هم بي اعتنا نبوده ، تا آنجا که توانايي دارد (در هر راهي که مي داند راه خداست وبه خيرو صلاح است) کوشا باشد. کسي که داراي چنين نيتي باشد و از زحمت وفعاليت شانه خالي نکند به راه هاي شايسته وموثر ومتناسب با هر زمان و مکان ، هدايت خواهد شد.
قرآن مي فرمايد:
«وَالّذين جاهَدوا فينا لَنهدينّهم سُبُلَنا»[3]
« هر کس درراه ما کوشش کند او را راهنمايي کرده وبه مقصد خواهيم رساند.»
و صل الله علي محمد وال محمد
پايان درس چهارم
1. سوره الشمس ، آيات 7 به بعد
2. شيخ صدوق، محمد بن علي، امالي، مجلس 71 ، ص 467 ، ترجمه کمره ای ، انتشارات کتابچي ، چاپ هفتم ، بهار 1380
3. سوره عنکبوت ، آيه 69