درس سی و دوم: پندهاي امام عسكري (‏عليه‏السّلام) به شيعيان

پندهاي امام عسكري (‏عليه ‏السّلام) به شيعيان

درسي از محضر استاد طاهايي (رحمه ‏الله‏ عليها)

امام حسن عسكری (عليه ‏السّلام) به شيعيان خود می‏فرمايند: «‏ أُوصِيكُمْ‏ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْوَرَعِ فِي دِينِكُمْ وَ الِاجْتِهَادِ لِلَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ طُولِ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ ص أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ يَأْمُرُ بِأَدَاءِ الْخَيْطِ وَ الْمِخْيَطِ- صِلُوا عَشَائِرَكُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ وَ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِيلَ هَذَا جَعْفَرِيٌّ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ وَ يَدْخُلُ عَلَيَّ مِنْهُ السُّرُورُ وَ قِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ وَ إِذَا كَانَ عَلَى غَيْرِ ذَلِكَ دَخَلَ عَلَيَّ بَلَاؤُهُ وَ عَارُهُ وَ قِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ فَوَ اللَّهِ لَحَدَّثَنِي أَبِي ع أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ يَكُونُ فِي الْقَبِيلَةِ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ ع فَيَكُونُ زَيْنَهَا آدَاهُمْ لِلْأَمَانَةِ وَ أَقْضَاهُمْ لِلْحُقُوقِ وَ أَصْدَقَهُمْ لِلْحَدِيثِ إِلَيْهِ وَصَايَاهُمْ وَ وَدَائِعُهُمْ تُسْأَلُ الْعَشِيرَةُ عَنْهُ فَتَقُولُ مَنْ مِثْلُ فُلَانٍ إِنَّهُ لآَدَانَا لِلْأَمَانَةِ وَ أَصْدَقُنَا لِلْحَدِيثِ». (الحديث، فرهنگ سخنان امام عسكري، ص380)

شما را سفارش می‏كنم به تقواي الهي، پارسايي در دينتان، كوشش و تلاش براي خدا، راست‏گويي، اداي امانت به هر‏كس كه شما را امین شمارد، چه نيكوكار و چه بدكار، طول سجود، خوش همسايگي، چرا كه حضرت محمّد (‏صلّي ‏الله‏ عليه‏ و آله) همین را آورده است‏. در عشيره ‏هاي آنان (اهل سنّت) نماز بخوانيد، در تشييع جنازه‏ هايشان حاضر شويد، از بيمارانشان عيادت كنيد، حقوقشان را ادا كنيد، همانا هر كدام از شما هرگاه در دين خود پرهيزكار باشد و در گفتارش راستگو و در كردارش امانت دار و اخلاقش با مردم نيكو باشد، گفته می‏‏شود: اين شيعه‌ي من است و اين مرا خوشحال می‏كند....

توصيه‏ هاي امام عسكري (عليه ‏السّلام) در اين سفارش مهم شامل چند بخش است. در ابتدا سفارش به تقوا و ورع می‏نمايند كه اين سيره‌‏ی آباء و اجداد طاهرينشان است. سپس به دستورات اخلاقي نظير راست‏گويي و اداي امانت و ... اشاره می‏نمايند و در نهايت نكاتي را پيرامون آداب معاشرت بيان می‏نمايند. اينك فصل‏ هاي مهم اين حديث گران ‏سنگ را مرور می‏كنيم.

1)‌ سفارش به تقوا:‏ «اوصيكم بتقوي الله»: تقوا تنها به معناي پرهيزكاري نيست بلكه داراي مفهوم گسترده‌‏اي می‏باشد كه ابعاد مختلفی را در‏بر‏می‏گيرد. به عنوان مثال تقواي زبان اين است كه از دروغ و غيبت پرهيز نموده و از گفتن سخن حق و دفاع از مؤمنين خودداري ننمايند. در جايي كه لازم است حكمت بگويد و آن جا كه سزاوار است لب فروبندد. سخن ملايم و جدال نيكو در جاي خودش به كار رود و از فحش و ناسزا و بدگويي پرهيز شود. پس می‏بينيم تقوا هم در جنبه‌ ي منفي زبان است و هم در جنبه ‏ی  مثبت. وقتي من تقواي واقعي خواهم داشت كه همه ‏ی جوانب را در نظر بگيرم.

2)‌ توصيه به ورع: «والورع في دينكم»: ورع از تقوا بالاتر است.

امام عسكري عليه ‏السّلام در سخن ديگري می‏فرمايند: «اورع النّاس من وقف عندالشّبهه» (تحف العقول،ص519): پارساترين مردم كسي است كه در مورد شبهه توقّف كند.

توقّف كردن نزد شبهه ‏یعني انسان كاري را كه نمی‏داند حلال است یا حرام، انجام ندهد و چيزي كه حلال و حرام بودن آن معلوم نيست، نخورد. البتّه از نظر فقهي چيزي را كه حلّيت یا حرمت آن مشخّص نيست، استفاده كردنش جايز است، روي اجراي اصل اصاله‏ الصّحه یا اصل برائت؛ یعني، می‏گويد: من ذمّه ‏ام بري است از حرمت اين شيء پس می‏توانم بخورم. امّا شخص با ورع از چيزهايي كه شبهه ‏ناك است پرهیز می‏كند.

3)‌ سعي و كوشش براي خدا: «... والاجتهاد للّه»، شما می‏دانيد انسان پيوسته در سعي و كوشش است. هر انساني به صورتي و شكلي تلاش دارد و هيچ وقت بي‏حركت و بدون هدف نيست در اين جا امام (عليه‏ السّلام) می‏فرمايند: هدف و سعي و كوشش خود را در راه خدا قرار دهيد.

4)‌ راست‏گويي: «... صدق الحديث ...» دروغ یكي از علایم بي ‏ايماني است، یعني: مؤمن دروغ نمی‏گويد. من خودم هر وقت می‏خواهم كسي را بشناسم درجات ايماني او را از راست‏گويي‌ اش می‏شناسم كه اگر یك مرتبه از او دروغ بشنوم یا یك مرتبه انساني را به دروغ گويي هدايت كند، مثل اين كه آن شخص در نظر من از آسمان به زمین می‏‌خورد و ديگر قابل اعتماد نيست.

از ائمه‌ ‏ی ‏اطهار در چندين روايت نقل شده است كه به طولاني بودن ركوع و سجود شخص نگاه نكنيد، چرا كه اين امري است كه به آن عادت نموده و اگر آن را رها كند به خاطر آن گرفتار وحشت و اضطراب می‏گردد و به جاي آن به راست‏گويي و اداي امانتش نظر كنيد (تفسير صافي،ج2،ص237).

انسان هيچ‏گاه از راست‏گويي در زندگي ضرر نمی‏كند، همان‏طور كه پيامبر(صلّي الله عليه وآله) می‏فرمايند: «النّجاه في الصّدق كما انّ الهلاك في الكذب».

كذب داراي انواع قولي و عملي است. چه بسا زبان چيزي می‏گويد ولي اعضا و جوارح طور ديگري عمل می‏‌كنند كه اين خود نفاق است و منافق دروغ‏گوست. علي (عليه‏ السّلام) در دعاي كمیل می‏فرمايند: «حتّي تكون أعمالي و أورادي كلّها وِرداً واحداً...»

5)‌ اداي امانت: «...أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً...» از صفات بارز مؤمنان اداي امانت است. در بيان اهمیّت امانت‏داری همین بس كه امام صادق (عليه ‏السّلام) می‏فرماید: کسی که به علی (علیه‏السّلام) شمشير زد و او را به شهادت رساند اگر مرا امین خود قرار دهد و از من نصيحت و مشورت بخواهد و من آن را قبول كنم، امانت را به او باز خواهم گرداند(تفسير صافي، ج2،ص 237). امانت تنها چيزي نيست كه نزد كسي بگذارند و او آن را حفظ كرده و صحيح برگرداند؛ بلكه شامل اسرار، مجالس و گفتگوهاي بين افراد می‏شود. اسرار را نمی‏توان فاش نمود مگر در صورتي كه پوشیدن آن به دين یا جامعه ضرر برساند که براي جلوگيري از آن ضرر افشای آن سخن اشكال ندارد آن هم به كساني كه بتوانند دفع ضرر كنند.

6)‌ سجده‏ هاي طولاني: «... طُولِ السُّجُودِ...» اگر می‏خواهيد محبوب خدا شده و به او نزديك شويد، سجده‏ی زياد بكنيد. هر وقت موقعيتي به دست می‏‌آوريد به سجده برويد چون نزديك‏ترين حالات بنده به خدا، حالت سجده است؛ قبل و بعد از نمازتان سجده كنيد؛ وضو که می‏گيريد سجده كنيد؛  به نعمتي می‏رسيد سجده كنيد و در همه‏ی حالات نیز. همیشه لازم نيست طولاني باشد؛ اگر وقت نداريد فقط سرتان را روي مهر بگذاريد بگوييد «شكراً‏للّه» یا «سبحان ربّي الاعلي و بحمده» یا اين فرمايش مولا علي (عليه ‏السّلام) را بگوييد: « إِلَهِي كَفَى‏ بِي‏ عِزّاً أَنْ أَكُونَ لَكَ عَبْداً وَ كَفَى بِي فَخْراً أَنْ تَكُونَ لِي رَبّاً إِلَهِي أَنْتَ لِي كَمَا أُحِبُّ وَفِّقْنِي لِمَا تُحِب‏»: «معبودا بس است مرا اين عزّت كه بنده‏ی توأم و بس است مرا اين افتخار كه تو پروردگار مني، تو چناني كه دوست دارم. مرا چنان كن كه دوست داري(مفاتيح الجنان، مناجات منظوم امیرالمؤمنين). مردي به رسول خدا سلام الله عليه عرض كرد دعا كنيد كه خدا مرا به بهشت برد. حضرت فرمودند: من دعا می‏كنم، ليكن تو با سجده‏هاي زياد و طولاني كمك كن. «اعنّي بكثره السّجود»(تهذيب، ج2، ص23).

در سخن ديگري از امام صادق (عليه ‏السّلام) آمده است «عليك بطول السّجود فإن ذلك من سنن الاوّابين»

امام صادق (عليه‏ السّلام) می‏‏فرمايند: «بر تو باد طول دادن سجده، زيرا اين كار، شيوه‏ی فرمان‏برداران است»(میزان الحكمه، ج5، ص213).

بخشي از روايت امام عسكري (عليه‏ السّلام) به آداب معاشرت یعني حسن هم جواري و صله‌ي رحم و ساير دستورات اخلاق اجتماعي می‏‏پردازد. در واقع محور اصلي فرمايش امام در اين بخش، سفارش نسبت به فامیل است كه با آن‏ها وصل كنيد و قطع ننمايید: «صِلوا في عشائركم» شما می‏‏دانيد هسته‌ي مركزي اجتماع را معمولاً خانواده تشكيل می‏‏دهد و بعد فامیل است هر چه اين‏ها پيوندشان با یكديگر بيشتر بوده و به هم پيوسته‏تر باشند رشته‏ی اتّصال اجتماع قوي‏تر می‏‏شود. اگر بخواهيم جامعه‏اي پيوسته به هم و بدون از هم گسيختگي داشته باشيم در درجه‌ی اوّل باید به پيوند خانوادگي اهمیّت بدهيم. اسلام در اين مورد سفارش زيادي نموده است.

وقتي به قرآن مراجعه می‏‏كنيم در می‏یابيم اين كتاب آسماني سلسله مراتب سفارش‏هایش را ابتدا از پدر و مادر شروع كرده و سپس به ذوي‏القربي و مساكين و ... می‏‏پردازد.

«... وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبيل‏...»: «به پدر و مادرخود نيكي كنيد. هم چنين به خويشاوندان و یتيمان و مسكينان و همسايه‌ی نزديك و همسايه‌ی دور و دوست و هم‏نشين و واماندگان در سفر...» (‏نساء/36).

اين نشان می‏‏دهد كه اگر می‏‏خواهيد یك جامعه‌ی متّحد و پيوسته به هم داشته باشيد و وحدت در جامعه‌ي شما باشد. نقطه‌ی آغاز، خانواده و پدر و مادرند كه به منزله‌ی اصل و ريشه‌ی خانواده هستند. همین طور ترتيب را رعايت كنيد تا به مردم برسيد.

امام عسكري (عليه ‏السّلام) در ضمن سفارش به اين اخلاق و آداب اجتماعي توصيه ‏هايي نظير شركت در تشييع جنازه و عيادت بيماران (واشهدوا جنائزكم و عودا مرضاهم) دارند. در اين گونه موارد افراد قبل از اين كه بيگانگان بيايند از خانواده و فامیل خود انتظار دارند الآن كه مصيبتي به او رسيده‏ یا گرفتاري اتّفاق افتاده نزديك‏ترين افرادشان مثل خواهر، برادر، مادر و دوستان به سراغشان بيايند. در جمله ‏ی بعد می‏‏فرمايند: «و ادوا حقوقهم»:  حقوق خویشانتان را ادا كنيد. صله‌ی رحم یكي از حقوق است و تنها محدود به احوال پرسي و رفت و آمد نمی‏‏شود. اين ها مصاديق كم رنگ و ناچيز از آن هستند در حالي كه اصل آن اطلاع و آگاهي از احوالات فامیل و رسيدگي به آن ها و سعي در برطرف كردن غم و غصّه‌ی  ايشان و اداكردن حقوقشان است. امام عسكري عليه ‏السّلام اداي حقوق همه‌ی افراد اعم از پدر و مادر و شوهر و اقوام شوهر و ... را سفارش می‏‏نمايند.

در پايان حديث نتيجه‌ی دستورات عملي و اخلاقي با عنوان ويژگي‏هاي شيعيان در چند جمله خلاصه بيان می‏‏فرمايند: «فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ وَ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِيلَ هَذَا جَعْفَرِيٌّ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ»: «هر كدام از شما هرگاه در دين خود پرهيزكار باشد و در گفتارش راست‏گو و در كردارش امانت‏دار و اخلاقش با مردم نيكو باشد، گفته می‏‏شود اين شيعه‌ی من است و اين مرا خوشحال می‏‏كند».

شما اگر رفتار انساني اسلامی با مردم داشته و پرورش یافته‌ ی مكتب دين باشيد بايد هر لحظه در مقام اصلاح و مبارزه با نفس عمل كرده تا نشان دهيد كه اسلام چنين پرورشي دارد. اداي حقوق فامیل در فرمايش حضرت عسكري (عليه ‏السّلام) همه‌ي اين مسائل را شامل می‏‏شود، غيبت نزديكان و فامیل را نكرده به آن‏ها تهمت نزنيد سوء‏ظن نداشته باشيد و به آن‏ها كمك نماييد.

به طور مسلم اين گونه رفتار نمودن موجب سرور و خوشحالي و آبروي دين و اهل بيت عليهم ‏السّلام می‏‏گردد.