در فرهنگ قرآن، اسراف معنای وسیعی دارد که علاوه بر اسراف در مال، شامل اسراف در نفس و جان نیز میشود. بدین معنا که انسان در بهره گیری از استعدادها و ظرفیتهای وجودی خود از حدّ اعتدال خارج شده و دچار افراط و تفریط گردد (تفسیر نور، ج10، ص188).
اسراف و تبذير
اسراف به معنای تجاوز از حد است در هر کاری که انسان انجام میدهد و نیز به معنای خطا، جهل و غفلت آمده است. اين واژه در قرآن به معنای زیاده روی در امور اقتصادی، زیاده روی در گناه و در بسیاری از موارد به معنای مطلق زیاده روی در هر کاری استعمال شده است (فرهنگ قرآن، ج3، ص251).
واژه ي دیگری که به همین معنا به کار برده میشود، تبذیر است. تبذیر در لغت یعنی تفریق و پخش کردن چیزی و در اصل به ریختن و پاشیدن بذر اطلاق ميشود که به طور استعاري درباره ی کسی به كار ميرود که مال خود را بیهوده پخش و توزیع میکند (مفردات راغب، ج1).
با در نظر گرفتن ریشه ي دو لغت اسراف و تبذیر چنین به نظر میرسد كه اسراف به معنی خارج شدن از حدّ اعتدال است بی آن که چیزی در ظاهر ضایع شده باشد مثل اينكه لباس گرانبهایی بپوشیم كه بهای آن صد برابر لباس مورد نیاز ما باشد. در این جا ما از حد تجاوز كرده ایم ولی ظاهراً چیزی نابود نشده است؛ امّا تبذیر و ریخت و پاش آنست که آن چنان مصرف کنیم که به اتلاف و تضییع بینجامد. مثل این که برای دو نفر مهمان غذای ده نفر را تهیه ببینیم آنگونه که بعضی از جاهلان رفتار میکنند و به آن افتخار مینمایند و باقیمانده را در زبالهدان ميريزند.
ناگفته نماند كه بسیار میشود که این دو کلمه درست در یک معنی به کار میرود و حتی به عنوان تأکید پشت سر یکدیگر قرار میگیرد (تفسیر نمونه، ج12، صص98-97).
اسراف در فرهنگ قرآن
اسراف تجاوز از حدّ قانون آفرینش و قانون تشریع است. هر گونه تجاوز از حد موجب فساد و از هم گسیختگی میشود. اصولاً از نظر بینش توحیدی، مالک اصلی خداست و هر گونه تعرّض بدون اجازه ي مالک، زشت و ناپسند است و او نه اجازه ي اسراف داده و نه از مصرف کردن منع نموده است: «كُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خدا اسرافکاران را دوست نمیدارد (اعراف/31).
خداوند در اين آيه ابتدا به مواهب الهی و استفاده از خوردنیها و آشامیدنیها اشاره مینمايد، امّا چون طبع زیادهطلب انسان ممکن است از این دو دستور تخلّف کرده و به جای استفاده ي عاقلانه و اعتدال آمیز از پوشش و تغذیه ي صحیح، راه تجمّل پرستی و اسراف و تبذیر را پیش گیرد، بلافاصله میفرماید: «وَ لاتُسرِفوا». این روش قرآن است که به هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش، فوراً جلو سوء استفاده را گرفته و به اعتدال توصیه میکند (تفسیر نمونه، ج6، ص149).
اسراف یعنی تجاوز از حد، یعنی اينكه انسان در استفاده از هر آنچه که در دست اوست، از حدّ آن تجاوز کند.
قرآن، اسراف را یک برنامه ي فرعونی قلمداد میکند: «وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ»؛ فرعون برتریجویی (طغیان) در زمین داشت و او از اسرافکاران بود (یونس/83).
با واژه ي فرعون نباید ذهن ما فقط متوجّه زمان و برنامه های او باشد بلکه ممکن است هر کدام از ما در زندگی خودمان یک فرعون باشیم. وقتی صفات فرعونی داشته باشیم تبدیل به فرعون اجتماع میشویم. آن جایی که حدّ خود را نشناسیم و از آن تجاوز کنیم، تبديل به فرعون شده ايم؛ مثل فردی که میتواند ذکر مصیبت بخواند امّا از حدّ خود تجاوز کرده، احکام ميگوید و حتّی در فتوای مراجع نظر ميدهد و یا کسی که مدّت كوتاهي در یک کلاس دینی و معارفی شرکت کرده، اظهار نظر در مسائل دین ميكند. ما باید خودمان را با همین موارد آزمایش کنیم که آیا ما مبتلا به صفات فرعونی هستیم یا نه؟
از دیدگاه قرآن هرگونه گناهی اسراف است چنان چه میفرماید: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ »؛ بگو ای بندگان من که برخود اسراف کردید... (زمر/53).
در فرهنگ قرآن، اسراف معنای وسیعی دارد که علاوه بر اسراف در مال، شامل اسراف در نفس و جان نیز میشود. بدین معنا که انسان در بهره گیری از استعدادها و ظرفیتهای وجودی خود از حدّ اعتدال خارج شده و دچار افراط و تفریط گردد (تفسیر نور، ج10، ص188).
به بیان دیگر مجموعه ي قوانین و احکام خداوند، در حدّ اعتدال و به دور از افراط و تفریط است. بنابراین تعبیر اسراف درباره ي گناه كه در ابتداي بحث آمد، به معنای عمل نکردن به قوانین و احکام الهی است (تفسیر راهنما، ج16، ص138).
عاقبت مسرفان
بنابر تأکید قرآن کریم هلاکت و نابودی در انتظار مسرفان است: «وَأَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ »؛ سرانجام سرنوشت همه ي مسرفان، هلاکت است (انبیاء/9).
در مورد دیگر، قرآن مسرفان را اصحاب دوزخ میشمرد: «وَأَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ» (غافر/43).
بنابراین با توجّه به خطرناکی اسراف، باید از تمام مصادیق آن مانند اسراف در وقت و زمان و هدر دادن عمر پرهیز کنیم. اسراف در دوستی که پیامدهای نامطلوب آن مفسده انگیز است. اسراف در سخن، فکر، خوابیدن، اسراف در دشمنی و بغض و عداوت و کينه، اسراف در اعمال غریزه ي جنسی و اسراف در استفاده از نعمتهای الهی که مربوط به طغیان تمایلات مادی است. به همین دلیل قرآن پیوسته مردم را از این صفت بر حذر داشته است حتّی در مورد انفاق که یک عمل سفارش شده است میفرماید: «الَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا»؛ آنها کسانی هستند که به هنگام انفاق نه اسراف میکنند و نه سختگیری؛ بلکه در میان این دو حدّ اعتدالی را رعایت میکنند (فرقان/67).
به بیان روشنتر، انفاقِ عادلانه و دور از هرگونه اسراف و سختگیری دارند، نه آن چنان بذل و بخششی ميکنند که زن و فرزندشان گرسنه بمانند و نه آنچنان سختگیرند که دیگران از مواهب آنها بهره نگیرند (نمونه، ج15، ص152).
دوري از اسراف
بدون شک نعمتها و مواهب موجود در کره ي زمین برای ساکنانش کافی است امّا به یک شرط و آن این که به هدر داده نشود، بلکه به صورت صحیح و معقول و دور از هرگونه افراط و تفریط مورد بهرهبرداری قرار گیرد و گرنه این مواهب آن قدر زیاد و نامحدود نیست که با بهرهگیری نادرست، آسیب نپذیرد. چه بسا اسراف و تبذیر در منطقهای از زمین باعث محرومیت منطقه ي دیگری شود و یا اسراف و تبذیر انسانهای امروز باعث محرومیت نسلهای آینده گردد. آن روزها ارقام و آمار هم چون امروز در دسترس انسانها نبود امّا اسلام هشدار داد که در بهرهگیری از مواهب خدا در زمین اسراف و تبذیر روا مدارید (تفسیر نمونه، ج12، ص95).
بنابراین برای جلوگیری از اسراف اولاً باید سرمایه ها را بشناسیم و راه چگونه صحیح استفاده کردن آنها را بیاموزیم. مصرف درست آب در همه ی موارد حتّی در وضو گرفتن، استفاده از خوردنیها به خصوص در دورهای که تعدادی فقیر و مستمند در کشور ما وجود دارد از مصادیق صرفه جویی و قناعت است.
در مسأله ی پوشش و لباس نیز باید دقّت کنیم تا با هزینه ی کمتر و دوری از اسراف و چشم و همچشمی تهیّه و استفاده شود.
باید از هر گونه مسابقه در دادن هدایا پرهیز نمود تا حسّ رقابت باطل در این زمینهها از بین برود و در مقابل فرهنگ هدیه دادن رشد نماید تا افراد بیشتری از آن استفاده کنند. ما میتوانیم سخنان معصومین(علیهمالسّلام) را در جامعه ی اسلامی نهادینه کنیم و طرز استفادهی صحیح از سرمایه های الهی را آموزش دهیم. به طور مثال لباسی که در مجالس و میهمانی ها میپوشیم در حین کار استفاده نکنیم تا مدت زمان بیشتری قابل استفاده باشد.
پیامبر در سفارشهای خود به امام علی(علیهالسّلام) میفرمایند: «و إذا رَأيتَ الناسَ يَشتغِلونَ بكَثرَةِ العَمَلِ فاشتَغِلْ أنتَ بصَفوَةِ العَمَلِ »؛ زمانی که دیدی مردم مشغول به زیادی عمل هستند تو سعی کن یک عمل برگزیده انجام دهی (المواعظ العددیه، آیت الله مشکینی، ص293). بنابراین با توجّه به تعلیمات اسلامی میتوانیم فرهنگ مصرف صحیح را در جامعه رشد دهیم و خود را از بلای خانمانسوز اسراف و تبذیر حفظ کنیم.
تنظیم: گروه گردآوري و تنظيم آثار استاد طاهایی