درس هشتاد و ششم: تولید، اخلاق و معنویت دینی

نقش معنویت و اخلاق در تلاش اقتصادی و تولید یکی از اصل‌های پذیرفته شده و برخاسته از متون دینی است. این دیدگاه در منابع نوشتاری و گفتاری استاد طاهایی(ره) به وفور یافت می‌شود كه مي‌توان آن را در مجموعه‌ي نفیس و گرانسنگ «دعای مکارم الاخلاق» و نيز کتاب «رنج و گنج» جستار نمود. کنکاش پیرامون موضوع معنویت و اقتصاد در کلام استاد طاهایی ما را به دستاوردهای خوبی رسانید. از جمله این که ضرورت تلاش اقتصادی مؤمنانه در همه‌ي زمان‌ها لازم است تا سربار جامعه نباشیم. این مسأله در سیره‌ي معصومین(ع) نيز کاملاً مشهود است.

 استاد طاهایی(ره) معتقد بودند باید سعی و تلاش‌های اقتصادی در جهت تولید به کار گرفته شود تا موجب سرافرازی امت اسلامی گردد و راه نجات از بن‌بست‌های اقتصادی باشد. به این منظور، تحقیق در قرآن و حدیث و به کار بردن دستورات متون دینی بسیار مفید است. اما حرف اصلی در زمینه‌ي تولید را توجه به خدای رازق می‌زند.

اكنون برای تبیین رابطه‌ي معنویت و تولید و تأثیرات آن در نگاه استاد بافضیلت، توجه شما را به این نوشتار جلب می‌کنیم.

ضرورت تلاش اقتصادی

به طور مسلم انسان‌ها برای برآوردن نیازهای خود و رهایی از رنج گرسنگی تلاش فراوان می‌کنند اما انگیزه‌ها و نیت‌هايشان در اين تلاش‌های اقتصادی بسیار متفاوت و گوناگون است. استاد در اين باره می‌فرماید: «مردم از نظر ایمان داشتن و بی‌ایمانی، از نظر قوت و ضعف نفس و سایر جهات اخلاقی متفاوتند. فقر در افراد بی‌ایمان و سست ایمان اثر بدی می‌گذارد و در نتیجه به پستی تن می‌دهند» (طاهایی، مکارم‌الاخلاق، ج2، ص 68). بنابراین تلاش اقتصادی برای حفظ عزت نفس بسیار لازم و ضروری است.

ایشان بر اصل اقتصاد و اهمیت آن تأکید فراوان داشته و آن را در ردیف ایمان و تقوا و تبعیت از قرآن و اهل بیت(ع) لحاظ کرده‌اند. «زیرا در این صورت (تولید و تقویت بنیه‌ي‌ مالی) نیروهای فرد و جامعه تقویت می‌شود و دشمنان اسلام نابود می‌گردند» (طاهایی، رنج و گنج، 52) و در ادامه: «جامعه‌ای می‌تواند سالم و سربلند باشد که هم از نظر مادی و هم از نظر معنوی و فرهنگ اسلامی بنیه‌ي قوی و سالم داشته باشد» (همان، 53).

ممکن است برخی افراد به دلیل تمکن مالی یا تنبلی و سستی یا نشان دادن بی‌رغبتی به دنیا، سراغ کسب و کار نروند و نیرو و توان خود را به کار نگیرند و استدلالشان این باشد که می‌خواهیم به عبادت و ذکر بپردازیم. غافل از این که چنین روشی خلاف سیره‌ي اولیاء‌الله است.

در عنوان بعد برداشت اشتباه این افراد با توجه به سیره‌ي معصومین(ع) تبيين می‌شود.

فعالیت اقتصادی در سیره‌ي معصومین(ع)

با مطالعه‌ي روش و برخورد حضرات معصومین(ع) چنين به دست می‌آید كه تلاش اقتصادی و سربار جامعه نبودن یک اصل مهم است كه استاد در ذیل فرازی از دعای بیستم صحیفه‌ي سجادیه با استناد به روایتی از امام باقر(ع) به توضيح آن مي‌پردازند.

«محمد‌ بن‌ مشکور می‌گوید: روزی از شهر مدینه بیرون رفته بودم در حالی که هوا به شدت گرم بود. امام باقر(ع) را دیدم. پیش خود گفتم: سبحان الله! پیرمردی از بزرگان قریش در چنین وقتی مشغول دنیای خویش است! باید او را موعظه کنم.

 پیش او رفتم و بر او سلام کردم. با بانگ بلند جواب داد در حالی که عرق از صورتش می‌ریخت. گفتم: در این ساعت گرما با این ناراحتی چگونه مشغول دنیای خویش هستی؟ اگر مرگت برسد و (تو در این حال باشی) چه می‌کنی؟

 حضرت فرمودند: اگر مرگ من برسد و من در چنین حالی باشم مرگ من در وقتی آمده که مشغول اطاعت خدا بوده‌ام؛ اطاعتی که به وسیله‌ي آن، خود و خانواده‌ام از تو و سایر مردم بی‌نیاز می‌شویم» (مکارم اخلاق، ج1، ص 53).

تلاش در جهت تولید

همان گونه که در حدیث شریف آمده فعالیت‌های یک مسلمان باید در جهت تولید باشد. اما متأسفانه یکی از معضلات حرکت‌های اقتصادی دنیای جدید، تلاش‌هایی است که منجر به تولید نمی‌شود. گویا همه به سوی مصرف کردن پیش می‌روند. در حالی که در آموزه‌های دینی، دعا برای هدایت به سوی تلاش اقتصادی صحیح تصریح شده است. در تعقیبات بعد از نماز عشاء می‌گوییم:

«اللَّهُمَ‏ إِنَّهُ‏ لَيْسَ‏ لِي‏ عِلْمٌ‏ بِمَوْضِعِ رِزْقِي...»؛ خدایا من نمی‌دانم روزی‌ام کجاست و آن را تنها بر پایه‌ي گمان‌هایی که بر خاطرم می‌گذرد، می‌جویم و از این رو در جستجوی آن، شهرها را زیر پا می‌گذارم. پس در آن چه که خواهان آنم همچون حیرت زدگانم. نمی‌دانم آیا در دشت است یا در کوه؟ در زمین است یا در آسمان؟ در خشکی است یا در دریا؟ نمی‌دانم به دست چه كسي و از جانب چه کسی است؟ ولی به یقین می‌دانم که دانش آن نزد تو و اسباب آن به دست توست.

توجه به این نکته‌ي مهم که تلاش اقتصادی باید در جهت تولید باشد، از نکات بسیار مهم ادعیه است. اكنون توجه شما را به این فراز از دعای مکارم الاخلاق جلب می‌کنم: «وَاکفِنی مایَشغَلَنی الاهتمامُ بِه... وَ اَغنِنی وَ اَوسِع عَلیَّ فِی رِزقِک... »؛

سیاق و پیوستگی این جملات توجه استاد را جلب نموده که چنين مرقوم می‌دارند:

«جمله‌ي ابتدایی این فراز تقاضای نشان دادن راه و مسیر تلاش‌های اقتصادی از سوی خداوند است. چه بسا همّت‌هایی که به سودمندی و تولید منجر نمی‌شود. در واقع دعای طلب رزق مقدمه‌ای دارد و آن، قرار گرفتن در مسیر درست و صحیح است که تلاش اقتصادی به ثمر بنشیند» (شرح دعای مکارم الاخلاق، ج1، 55).

حال سؤال مهم این است که چگونه می‌توان در مسائل اقتصادی پیشرو و ممتاز بود؟ علم اقتصاد را چگونه و از چه مسیری بیاموزیم تا راه را درست پیموده باشیم؟

علم اسلامی و پیشرفت اقتصادی

تولید و پیشرفت اقتصادی با تمام اهمیت و ضرورتي كه دارد باید از طریق شرع و دین به کار گرفته شود. بدین معنا که از هر راه و مسیری نمی‌توان به این مقوله دست یافت. استاد طاهاییŠ معتقد است در بحث توسعه‌ي اقتصادی باید کار و تولید بر ملاک و معیار الهی باشد و بايد علم و دانش آن را از آگاهان يعني ائمه‌ي هدی‰ به دست آورد. زیرا قرآن می‌فرماید: «فَاسْئَلُوا اهْلَ‏الذِّكْرِ انْ كنْتُمْ لَاتَعْلَمُون‏»؛ اگر نمی‌دانید از آگاهان بپرسید (رنج و گنج، ص 55).

علاوه بر آن سرمایه‌ي به‌دست‌آورده را بايد با صدقه و دعا حفظ نمود. زیرا مال در معرض خطر و حوادث غیرمنتظره قرار دارد. یک تلاشگر اقتصادی که در جهت تولید و عزت ملی گام برمی‌دارد با قصد قربت صدقه‌هایی را از مال خود خارج می‌کند. وقتی می‌گوییم صدقه منظور، مطلق انفاق در راه خداست که شامل امور واجب نظیر خمس و زکات و امور مستحب می‌گردد. با توجه به این استعمال باید گفت مفهوم صدقه در نگاه گسترده هم‌مرز با انفاق می‌شود. به طور قطع اگر این بیمه کردن مال با نیت خالص صورت گیرد متذکر خواهد بود.

در کلام امام علی(ع) خطاب به تاجران و بازرگانان برای بیمه و حفاظت از اموال آمده است: «یا مَعشَر التُّجار صوُنوُا اَموالَکم بِالصَّدَقه»؛ ای مردم تاجر! اموال خویش را با صدقه دادن به مستمندان محفوظ داشته و بیمه کنید (همان، 29-31).

پیوند معنویت و تلاش در کلام معصومین(ع)

مولی علی(ع) در حکمتي از نهج البلاغه می‌فرمایند: «لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يَرُمُّ مَعَاشَه‏»؛ انسان باایمان ساعات شبانه‌روز خود را به سه بخش تقسیم می‌کند: قسمتی را صرف مناجات با پرودرگارش می‌کند و قسمت دیگری را برای ترسیم معاش و کسب و کار زندگی قرار می‌دهد.

پس بین مناجات با پروردگار و تلاش اقتصادی پیوند وجود دارد. ترسیم معاش به معنای کسب درآمدهای مادی است به گونه‌ای که سربار دیگران نباشد و زندگی معقول و آبرومندی برای خود تهیه کند.

در انتهای سخن باید گفت: در تعالیم اسلامی کسی که وسیله‌ي کار و قدرت و توان آن را دارد و می‌تواند با فعالیت، خودکفا شود و راحت زندگی کند، ولی به دلیل تن‌پروری و راحت‌طلبی از کار، شانه خالی مي‌کند، طرد‌شده‌ی اولیای گرامی اسلام است. قرآن، سستی و عدم استواری را نمی‌پسندد و به دنبال نماز، تلاش اقتصادی را لازم می‌داند. در سوره‌ي مبارکه‌ي جمعه آمده است: «فَإِذَا قُضِيَتِ‏ الصَّلَوةُ فَانتَشِرُوا فِى الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ هنگامی که نماز پایان یافت در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بطلبید.

حاصل سخن

آموزه‌های دینی پیوند بین اقتصاد و معنویت را به طور صریح و روشن بیان داشته است. اسلام اقتصاد بدون معنویت را مضر می‌داند. زیرا منجر به تکاثر، فخرفروشی، فزون‌طلبی و عطش بی‌پایان نسبت به مادیات می‌شود و آدمی را به ورطه‌ي هلاکت و نابودی می‌كشاند. بنابراین مؤمن، مسئولانه از مواهب طبیعی استفاده کرده و امکانات خداوند را در جهت برآوردن نیازهای خود به قدر کفاف به کار می‌گیرد و آنچه را مازاد بر احتیاج دارد انفاق می‌کند و هیچ‌گاه از تلاش خداباورانه خسته نمی‌شود. چرا که می‌داند چنين تلاشي مورد رضای پروردگار و تأیید حجت‌های الهی است.

 منابع

1.          قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی.

2.          نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی.

3.          صحیفه سجادیه، ترجمه حسین انصاریان.

4.          مفاتیح الجنان، ترجمه الهی قمشه‌ای.

5.           سید خاموشی، فاطمه (طاهایی)، رنج و‌گنج.

6.          ...............................................، شرح دعای مکارم الاخلاق، ج ۱ و 2.